هدف از انعقاد پیمان سنتو چه بود؟

اسفند سال 1357 وزارت امور خارجه ایران، طی اطلاعیه ای قرارداد « سنتو » را قراردادی نظیر پیمان سعدآباد دانست و تأكید كرد این پیمان تنها متضمن منافع ابرقدرتها بوده است. دولت ایران با این اطلاعیه ، خروج رسمی ایران از پیمان سنتو را اعلام کرد . متن اطلاعیه به این شرح انتشار یافت:

«وزارت امور خارجه دولت موقت انقلاب اسلامی علی الاصول قرارداد سنتو را قراردادی نظیر و شبیه پیمان سعدآباد می داند. بر همگان پوشیده نیست كه پیمان سعدآباد در زمان خود ثابت كرد كه تنها حافظ منافع امپراطوری هایی كه قصدی جز استعمار و استثمار مردمان منطقه و منافع سرزمین آنان را داشته اند نبوده است. تاریخ ثابت كرد هنگامی كه پیمان سعدآباد می توانست گامی برای صیانت دول متحد داشته باشد، خاموش و ساكت  ماند و جهانیان دیدند كه بر كشورهای متحد پیمان سعدآباد چه گذشت. پیمان سنتو نیز كه در زمان خود با همان مقاصد و نظرات تعبیه شده است، ثابت كرد كه این پیمان نتوانسته است تضمینی مؤثر و قابل اتكا و اعتماد برای كشورهای هم عضو منطقه در برداشته باشد و تنها مانند پیمان سعدآباد متضمن منافع ابرقدرتها بوده است، از همین روست كه وزارت امور خارجه دولت ایران نمی تواند متعهد مفاد قراردادی باقی بماند كه منافع مردم ایران و هم پیمانان او را حفظ و حمایت نمی كند و برخلاف در جهتی قرار دارد كه به زیان و ضرر این منطقه است. هم پیمان گرامی، پاكستان، نیز عقایدی مشابه و نظیر همین فكر را ابراز می دارد و بر این عقیده استوار است كه مفاد پیمان مركزی سنتو  نتوانسته است مشكلاتی را كه برای پاكستان از زمان استقلال این کشور پیش آمده است حل نماید و بلكه خطرات بین المللی بزرگی متوجه آن كرده است ، ولی برعكس دولت موقت انقلاب اسلامی ایران برای پیشبرد همكاریهای اقتصادی و اجتماعی با دیگر متعهدان «پیمان عمران منطقه ای» خواهد ایستاد و از همكاری و اشتراك مساعی در امور اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با احتراز از هر نوع مداخله جویی ابرقدرتها در آن كوشا خواهد بود و از این فكر نیز پافراتر نهاده، دست به سوی دیگر كشو رهای همجوار منطقه دراز می كند و از آنان صمیمانه دعوت می كند كه در این همكاری اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی متعهد و همگام شوند. دولت انقلابی ایران اعتقاد دارد كه باید هر چه بیشتر در گسترش این همكاری اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی گام بردارد و صمیمانه اعتقاد و رجاء واثق دارد كه در این راه بیشتر می تواند به صلح منطقه و حفظ تبادل بین المللی كمك كند. »(1)

اما پیمان سنتو چگونه شکل گرفت ؟

پیمان سنتو در حقیقت ادامة پیمان بغداد بوده است. پیمان بغداد حلقه واسط بین پیمان ناتو در غرب و پیمان سیتو در شرق آسیا بود؛ و هدف از تشكیل آن جلوگیری از نفوذ کمونیسم بود. این پیمان در 5 تاریخ پنجم اسفند 1333 در بغداد، بین كشورهای پاكستان، تركیه، عراق و انگلستان منعقد شد. هدف اعلام شدة این پیمان «تضمین دفاع و امنیت منطقه خاورمیانه» بود.

پیمان بغداد معاهده‌اى بود که در پنجم اسفند 13۳۳ میان وزیران امور خارجه دو کشورعراق و ترکیه تحت عنوان «پیمان همکارى‌هاى متقابل‌» در بغداد به امضا رسید. این پیمان که ماهیت دفاعى و امنیتى داشت‌، مانند پیمان «سنتو» منعقده میان 8 کشور آسیاى جنوب شرقى (1333) و پیمان پاسیفیک منعقده میان سه کشور امریکا، استرالیا و ونزوئلا (1330) حلقه دیگرى از یک رشته پیمانهاى امنیتى و سیاسى بود که امریکایى‌ها پس از شکست درجنگ ویتنام در کشورهاى آسیایى به صورت اتحادیه‌هاى منطقه‌اى ایجاد کردند تا متضمن منافعشان باشد.

پیمان بغداد یک مقدمه، هشت ماده و دوضمیمه داشت‌. هدف پیمان «تضمین دفاع و امنیت منطقه خاورمیانه‌» اعلام شده بود. همچنین در مقدمه آن بااستناد به ماده 51 منشور سازمان ملل متحد تصریح شده بود که طرفین متعاهدین به منظور حفظ امنیت خود و براى تأمین خوشبختى و رفاه اجتماعى ملتهاى خویش با یکدیگر همکارى خواهند کرد.

براساس ماده 5 پیمان بغداد ورود به این پیمان براى کشورهاى ذى نفع در منطقه آزاد گذارده شده است‌. به همین دلیل انگلستان در دهم فروردین 1334، پاکستان در اول مهر 1334 و ایران در 19 مهر همان سال وارد پیمان بغداد شدند. اما امریکا که خود بانى تشکیل این سازمان بود، از ورود به این پیمان خوددارى کرد. شکل‌گیرى این پیمان از ابتکارات دولت امریکا، به ویژه «جان فوستر دالس» وزیر خارجه آن کشور بود که مى‌خواست یک سازمان دفاعى قوى در خاورمیانه به وجود آورد تا ازگسترش نفوذ شوروى در این منطقه جلوگیرى کند و سنگرهاى دفاعى غرب را تکمیل کند. اما دولت امریکا ترجیح داد که خود عضویت این پیمان را نپذیرد تا موجبات تحریک دولت شوروى را فراهم نکند ودوستى اعراب خاورمیانه را نیز از دست ندهد. از این رو امریکا تا پایان عمر سنتو عضویت در این پیمان را نپذیرفت ولى بامعاهدات نظامى دوجانبه با هر سه کشور ایران‌، ترکیه و پاکستان عملاً نفوذ خود را در این سازمان حفظ کرد.

تفاوت پیمان بغداد باپیمان سعدآباد که در 1316 ش. میان ایران، ترکیه و افغانستان به امضا رسید در این بود که در آن پیمان ‌این سه کشور متعهد شده بودند به خاک یکدیگر تعرض نکنند ولى در پیمان بغداد، همکارى‌هاى متقابل نظامى پیش‌بینى شده بود.

پیمان بغداد متعاقب کودتاى عبدالکریم قاسم در عراق ـ 23 تیر 1337 ـ ضربه اساسى دید. قاسم که یک نظامى چپگرابود به این پیمان روى خوش نشان نداد، در نتیجه مرکزیت پیمان به آنکارا انتقال یافت و از این پس این پیمان بانام «سنتو» به کار خود ادامه داد.

علت اطلاق «سنتو» به این سازمان، آن بود که این تشکل میان قلمرو پیمان «سیتو» در شرق و قلمرو پیمان «ناتو» در غرب قرار گرفته بود. سنتو که در وسط مرکز این دوپیمان قرار داشته از یکسو باعضویت ترکیه به ناتو پیوند داشت و از سوى دیگر با عضویت پاکستان با «سیتو» مرتبط بود.(2)

اعلان بیطرفی و عدم كمك آمریكا به پاكستان در جنگ 1965 با هند و تجزیه بخشی از خاك این كشور در 1971 كه منجر به تأسیس كشور بنگلادش شد، باعث خروج پاکستان از پیمان سنتو پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بود. پیمان سنتو در سال 1357 ، پس از خروج ایران از آن، منحل شد.

پی نوشت: 
1- موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
2- خروج ایران از پیمان سنتو، سایت دیپلماسی ایرانی